Εισαγωγή

Τα δάση καλύπτουν το 31% της επιφάνειας της γης – έκταση, η οποία αντιστοιχεί σε περίπου τέσσερα (4) δισεκατομμύρια εκτάρια. Αποτελούν εξαιρετικά σημαντικά οικοσυστήματα, με πλούσια βιοποικιλότητα, και παρέχουν πληθώρα οικοσυστημικών υπηρεσιών καίριας σημασίας για τις ανθρώπινες κοινωνίες, την οικονομία και το περιβάλλον, όπως προμηθευτικές υπηρεσίες (π.χ. η παραγωγή ξυλείας), υπηρεσίες ρύθμισης και διατήρησης (π.χ. η διατήρηση της ποιότητας του εδάφους, των υδάτων και του αέρα, η ρύθμιση του κλίματος) και πολιτισμικές υπηρεσίες (π.χ. η εκπαίδευση, η αναψυχή και ο οικοτουρισμός).

Στην Ελλάδα, τα δάση και οι ημιφυσικές εκτάσεις καλύπτουν περίπου 39 εκατομμύρια στρέμματα που αντιστοιχούν στο 56% της χερσαίας επιφάνειας της χώρας. Εκτός από το σημαντικό τμήμα της χώρας που καλύπτεται από αυτά, τα ελληνικά δάση είναι σημαντικά λόγω του κλίματος της χώρας, του μικρο-κλίματος των διαφορετικών περιοχών στις οποίες απαντώνται, καθώς και της ποικιλίας και της σημαντικότητας των οικολογικών χαρακτηριστικών που τα διακρίνουν. Η Έκθεση της Επιτροπής για την Ανθεκτικότητα των Ελλληνικών Δασικών Οικοσυστημάτων στην Κλιματική Αλλαγή αναφέρει χαρακτηριστικά ότι τα ελληνικά δάση έχουν μεγάλη βιολογική αξία λόγω της υψηλής βιοποικιλότητας που τα χαρακτηρίζει, της υψηλής γενετικής ποικιλότητάς τους, του πλήθους των ενδημικών και σπάνιων φυτικών και ζωικών ειδών που φιλοξενούν, της ποικιλίας των ενδιαιτημάτων τους, και του γεγονότος ότι αποτελούνται από είδη των οποίων οι πληθυσμοί ανανεώνονται με φυσική αναγέννηση. Η υψηλή οικολογική αξία των δασών και των δασικών εκτάσεων της Ελλάδας αποτυπώνεται επίσης και στο εθνικό τμήμα του Ευρωπαϊκού Οικολογικού Δικτύου «Natura 2000», το οποίο καλύπτεται κατά 60% από δάση, φιλοξενεί το 40% των δασών της χώρας και προστατεύει 28 τύπους οικοτόπων (ΤΟ).

Παρά το αυστηρό καθεστώς προστασίας των δασών, τη θετική επίδραση της επέκτασης του ελληνικού τμήματος του Δικτύου «Natura 2000» στα δασικά οικοσυστήματα, καθώς και της προόδου που έχει πραγματοποιηθεί αναφορικά με τη σύνταξη του εθνικού δασολογίου – το οποίο, πέραν της ανάπτυξης λεπτομερών και αναλυτικών δασικών χαρτών, συνδέεται και με τη νομική κατοχύρωσή τους – τα δάση στην Ελλάδα παραμένουν εκτεθειμένα σε ποικίλες πιέσεις που μπορούν να επηρεάσουν την υγεία και τη βιωσιμότητά τους.

Επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής

Η καταπάτηση και η εκχέρσωση δασικών εκτάσεων, οι αλλαγές στις χρήσεις γης, η υπερβόσκηση, η παράνομη υλοτομία, οι μη φιλικές προς τα δάση μέθοδοι συγκομιδής ξύλου και η σταδιακή εγκατάλειψη της παραδοσιακής διαχείρισης των δασών αποτελούν μερικές από τις πιο σημαντικές πιέσεις και απειλές που αντιμετωπίζουν τα δασικά οικοσυστήματα. Τα παραπάνω, σε συνδυασμό με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής που είναι ήδη ορατές στην περιοχή της Μεσογείου, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, όπως οι υψηλές θερμοκρασίες, η μείωση των κατακρημνισμάτων, η μεταβολή της κατανομής αυτών, η αύξηση της συχνότητας των ακραίων μετεωρολογικών φαινομένων, έρχονται να υπογραμμίσουν την αυξημένη ανάγκη για συγκέντρωση επιστημονικής πληροφορίας προκειμένου να γίνει γνωστός και να αξιολογηθεί ο βαθμός τρωτότητας των δασικών οικοσυστημάτων καθώς και οι πιθανές αποκρίσεις τους στην κλιματική αλλαγή, αλλά και την εφαρμογή κατάλληλων και προσαρμοσμένων διαχειριστικών πρακτικών που θα υποστηρίξουν την ευρωστία  και την παραγωγικότητά τους.

Πρόσφατες μελέτες για την αξιολόγηση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στα δασικά οικοσυστήματα της Ελλάδας έχουν υπογραμμίσει (i) την επιμήκυνση της διάρκειας των περιόδων με αυξημένο κίνδυνο πυρκαγιάς, η οποία ποικίλλει βάσει της γεωγραφικής περιοχής, της μελλοντικής περιόδου και του κλιματικού σεναρίου για τα οποία γίνεται η αξιολόγηση, (ii) την πιθανότητα μετακίνησης ειδών σε μεγαλύτερα υψόμετρα, (iii) την αλλαγή στη διαθεσιμότητα των ενδιαιτημάτων στο μέλλον, κυρίως για τα είδη που φύονται σε ορεινές περιοχές σε σχέση με αυτά που βρίσκονται σε χαμηλότερα υψόμετρα, (iv) την αλλαγή στον ρυθμό ανάπτυξης των δένδρων, (v) την εμφάνιση παθογόνων οργανισμών και ασθενειών και την προσβολή ή ακόμη και την νέκρωση δένδρων εξαιτίας τους.

Οι επιπτώσεις αυτές μπορεί να επηρεάσουν σημαντικά τη ζωτικότητα συγκεκριμένων πληθυσμών, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις προστατευόμενων περιοχών, απομονωμένων πληθυσμών και οικοσυστημάτων με σπάνια ή ενδημικά είδη, στα οποία, δεδομένης της περιορισμένης τους εξάπλωσης και της γεωγραφικής τους θέσης, είναι πιθανό να αυξήσουν την τρωτότητά τους στις κλιματικές μεταβολές. Το ίδιο ισχύει και για την περίπτωση των υποβαθμισμένων δασικών οικοσυστημάτων τα οποία παρουσιάζουν ήδη μειωμένη ανθεκτικότητα στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.

Τέλος, θετικές επιπτώσεις αναφορικά με την παραγωγικότητα και τον ρυθμό ανάπτυξης των δασών, οι οποίες αναμένονται ως αποτέλεσμα της επίδρασης της αυξημένης συγκέντρωσης του CO₂, είναι πολύ πιθανόν να μην γίνουν ορατές εξαιτίας της επίδρασης άλλων παραγόντων, όπως για παράδειγμα της αύξησης της θερμοκρασίας, της αύξησης της διάρκειας των περιόδων ξηρασίας και της μείωσης της διαθεσιμότητας νερού σε συνδυασμό με τις τυχόν ελλιπείς ή ακατάλληλες διαχειριστικές πρακτικές, οι οποίες είναι πιθανόν να επιδεινώσουν τις πιέσεις που υφίστανται ήδη τα δασικά οικοσυστήματα της χώρας, μειώνοντας περαιτέρω την ανθεκτικότητα και την προσαρμοστικότητά τους.

Προτεινόμενες λύσεις 

Ο τομέας της Δασοπονίας αποτελεί ένα από τους 15 τομείς προτεραιότητας που έχουν συμπεριληφθεί στην Εθνική Στρατηγική για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή (ΕΣΠΚΑ) (ΥΠΕΝ, 2016). Οι ενδεικτικές δράσεις και μέτρα που προτείνονται στην ΕΣΠΚΑ για την προσαρμογή του τομέα στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής επικεντρώνονται στη(ν):

• ενσωμάτωση της προσαρμογής στο εθνικό νομοθετικό και κανονιστικό πλαίσιο του τομέα (π.χ. εκσυγχρονισμός του νομοθετικού πλαισίου για πρόληψη, αποκατάσταση ζημιών από πυρκαγιές),
• εκπόνηση μελετών για την εξειδίκευση των μέτρων προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή που εφαρμόζονται σε περιοχές με δασικά οικοσυστήματα (π.χ. μελέτες βελτίωσης της σύνθεσης και της αρχιτεκτονικής των δασών και των δασικών συγκροτημάτων λαμβάνοντας υπόψη το επίπεδο της τρωτότητάς τους),
• εφαρμογή μέτρων, τα οποία στοχεύουν στη μείωση των πιέσεων σε κρίσιμους πόρους (π.χ. διαχείριση των φυσικών οικοσυστημάτων για αριστοποίηση της παραγωγής χρησιμοποιήσιμου ύδατος),
• εφαρμογή μέτρων, τα οποία στοχεύουν στη μείωση της έντασης και της έκτασης των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, όπως α) μέτρα για τη βελτίωση της σύνθεσης και της αρχιτεκτονικής των δασών, β) αλλαγές των δασοκομικών τεχνικών, γ) μέτρα για τον εντοπισμό και τον έλεγχο εισβλητικών ξενικών ειδών, δ) διαχείριση του υπορόφου βλάστησης για να περιοριστεί ο ανταγωνισμός για τη διαθέσιμη εδαφική υγρασία και ο κίνδυνος πυρκαγιάς, ε) έλεγχος της πιθανότητας / κινδύνου διάβρωσης και πλημμυρών, στ) σταθεροποίηση των εδαφών,
• εφαρμογή μέτρων προστασίας από ακραία καιρικά φαινόμενα (π.χ. εκσυγχρονισμός του εξοπλισμού δασοπυρόσβεσης, εγκατάσταση συστημάτων έγκαιρης προειδοποίησης)
• βελτίωση και πρόσκτηση καινοτόμου γνώσης, βελτίωση της πρόσβασης και της διάδοσης πληροφοριών για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και την προσαρμογή σε αυτή (π.χ. θέτοντας ως προτεραιότητα τη δασική έρευνα στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής, χρηματοδοτώντας ερευνητικά ιδρύματα για την εκπόνηση σχετικής έρευνας, δημοσιοποίηση στοιχείων που προκύπτουν από μελέτες δασικών οικοσυστημάτων),
• ενδυνάμωση των υπηρεσιών για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση πολιτικών και μέτρων προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή, μέσω της διαθεσιμότητας αναγκαίων επιστημονικών και τεχνικών εργαλείων και πληροφοριών (π.χ. ολοκλήρωση του δασολογίου),
• εκπαίδευση / κατάρτιση ομάδων επαγγελματιών και ευαισθητοποίηση πολιτών (π.χ. για την αποκατάσταση των φυσικών οικοσυστημάτων και την αποφυγή ανθρωπίνων θυμάτων από τις πυρκαγιές).

^(*)Βασικός σκοπός των προτεινόμενων μέτρων και δράσεων είναι να χρησιμοποιηθούν ως γενικές κατευθύνσεις που θα υποστηρίξουν τις προσπάθειες προσαρμογής στον τομέα της Δασοπονίας.

Σχετικοί σύνδεσμοι

• Ευρωπαϊκή Πλατφόρμα για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή – Climate-ADAPT – Τομέας Δασοπονίας