Εισαγωγή

Έως το 2050 υπολογίζεται ότι το 68% του παγκόσμιου πληθυσμού θα κατοικεί σε αστικές περιοχές, ενώ στην Ευρώπη ήδη από το 2018 περίπου το 74% του πληθυσμού ζει σε πόλεις, ποσοστό που εκτιμάται ότι θα ανέλθει στο 85% έως το 2050. Στην Ελλάδα, ο μισός πληθυσμός της χώρας συγκεντρώνεται σε περιορισμένο αριθμό αστικών κέντρων με πληθυσμό άνω των 50.000 κατοίκων και κατά κύριο λόγο στις δύο μητροπολιτικές περιοχές, της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Με βάση τα στοιχεία της EUROSTAT, η μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας συγκαταλέγεται ανάμεσα στις δέκα πιο πολυπληθείς περιοχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με πληθυσμό που αριθμεί περίπου 3,5 εκατομμύρια κατοίκους. Σύμφωνα με την τελευταία απογραφή πληθυσμού (ΕΛΣΤΑΤ, 2021), η ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας συγκεντρώνει περίπου το 1/3 του πληθυσμού της χώρας. Η εικόνα αυτή αναμένεται να μείνει σταθερή τα επόμενα χρόνια, δεδομένων των εκτιμήσεων για μείωση πληθυσμού σε πόλεις μεσαίου και μικρού μεγέθους, κυρίως λόγω γήρανσης του πληθυσμού, σε συνδυασμό με αύξηση της συγκέντρωσης πληθυσμού στα μεγάλα αστικά κέντρα.  

Στην Ελλάδα, η υψηλή πληθυσμιακή πυκνότητα και ο πυκνοδομημένος αστικός ιστός που συναντάται στις μεγάλες πόλεις, σε συνδυασμό με τους περιορισμένους χώρους πρασίνου, επιβαρύνουν το αστικό μικροκλίμα. Για παράδειγμα, συναντάμε πόλεις με πληθυσμιακή πυκνότητα υψηλότερη των 10.000 κατοίκων/km2 και κάλυψη χώρων πρασίνου μικρότερη του 20% της συνολικής έκτασης τους. Παράλληλα, το κτιριακό απόθεμα της χώρας, το οποίο στην συντριπτική του πλειοψηφία (95,4%) αποτελείται από κτίρια κατοικίας, δεν διαθέτει, σε μεγάλο βαθμό, κάποιου είδους μόνωση, δεδομένου ότι η πλειονότητα τους είναι προγενέστερα του 1980 (1η εφαρμογή Κανονισμού Θερμομόνωσης Κτιρίων) με αποτέλεσμα να καθίσταται ιδιαίτερα ευάλωτο στις εξωτερικές καιρικές συνθήκες και τις μεταβολές αυτών. 

Επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής

Σύμφωνα με την έκτη έκθεση της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την κλιματική αλλαγή (ΙPCC), στις αστικές περιοχές, η παρατηρούμενη κλιματική αλλαγή έχει προκαλέσει δυσμενείς επιπτώσεις μεταξύ άλλων στις βασικές υποδομές. Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στο δομημένο περιβάλλον σχετίζονται τόσο με την αύξηση των ακραίων καιρικών φαινομένων και τις ζημιές που αυτά προκαλούν, όσο και με την αλλαγή των συνθηκών διαβίωσης στις πόλεις, λόγω των αναμενόμενων μεταβολών των κλιματικών συνθηκών όπως είναι για παράδειγμα η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας και των φαινομένων καύσωνα. 

Η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας και της συχνότητας των καυσώνων, αναμένεται να αυξήσει την ενεργειακή ζήτηση για κλιματισμό και να μειώσει την θερμική άνεση (thermal comfort) στα αστικά κέντρα και στους εσωτερικούς χώρους αυξάνοντας παράλληλα την ένταση του φαινομένου της Αστικής Θερμικής Νησίδας (ΑΘΝ). Λόγω της μειωμένης συχνότητας βροχοπτώσεων το καλοκαίρι, αναμένονται αυξημένα περιστατικά καθίζησης και έντονες περίοδοι ξηρασίας. Το πρόβλημα της ξηρασίας εντείνεται από την αυξημένη ζήτηση νερού ιδίως κατά τους θερινούς μήνες. Για την Αθήνα, τις προσεχείς δεκαετίες προβλέπεται μείωση του ετήσιου ύψους βροχόπτωσης, με ταυτόχρονη αύξηση της συχνότητας εμφάνισης ακραίων βροχοπτώσεων. Η αυξημένη συχνότητα καταιγίδων, είναι πιθανό να προκαλέσει ζημιές σε κτίρια και υποδομές, καθώς και συμφόρηση των αποχετευτικών συστημάτων με αποτέλεσμα την επιδείνωση των πλημμυρικών επεισοδίων. Η αναμενόμενη αύξηση της συχνότητας εμφάνισης και της έντασης των ακραίων καιρικών φαινομένων, εκτιμάται ότι θα αυξήσει τον κίνδυνο πρόκλησης ζημιών στο δομημένο περιβάλλον (αυξημένος κίνδυνος για την ανθρώπινη ζωή, ζημιές σε υποδομές, μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς, κ.α.), ενώ για τις παράκτιες πόλεις υπάρχει ένας επιπλέον κίνδυνος λόγω της ανόδου της στάθμης της θάλασσας. Από την άλλη, αναμένονται και επιπτώσεις με θετικό πρόσημο, όπως, η μείωση της ζήτησης ενέργειας για την κάλυψη των αναγκών θέρμανσης το χειμώνα, λόγω της αύξησης της μέσης θερμοκρασίας, καθώς και η μείωση των ζημιών που προκαλούνται από τον παγετό στα κτίρια και το οδικό δίκτυο. 

Προτεινόμενες λύσεις

Ο τομέας δομημένου περιβάλλοντος αποτελεί ένα από τους δεκαπέντε (15) τομείς προτεραιότητας που έχουν συμπεριληφθεί στην Εθνική Στρατηγική για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή (ΕΣΠΚΑ) (ΥΠΕΝ, 2016). Οι ενδεικτικές δράσεις και μέτρα που προτείνονται στην ΕΣΠΚΑ για την προσαρμογή του τομέα στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στοχεύουν στη(ν): 

• ενσωμάτωση της προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή στο νομοθετικό και κανονιστικό πλαίσιο του τομέα (π.χ. επικαιροποίηση Κανονισμού Ενεργειακής Απόδοσης Κτιρίων),  
• ενσωμάτωση της θεώρησης και των δράσεων προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή στον αναπτυξιακό σχεδιασμό τοπικού επιπέδου (π.χ. προσαρμογή του πολεοδομικού σχεδιασμού), 
• εφαρμογή μέτρων προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή, όπως μέτρα που στοχεύουν στη μείωση των πιέσεων στους κρίσιμους πόρους (π.χ. αποδοτική χρήση και εξοικονόμηση ενέργειας στα κτίρια με τη χρήση τεχνολογιών εξοικονόμησης ενέργειας, ενεργειακά αποδοτικών συστημάτων και εξοπλισμού, άλλων τεχνικών εξοικονόμησης ενέργειας, τη δόμηση κτιρίων μηδενικής ενεργειακής κατανάλωσης, καθώς και χρήση ΑΠΕ/ εναλλακτικών πηγών ενέργειας στα κτίρια) και μέτρα που στοχεύουν στη μείωση της έντασης των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής (π.χ. βελτίωση των συνθηκών θερμικής άνεσης και μικροκλίματος στους υπαίθριους χώρους μέσω του επανασχεδιασμού δημόσιων χώρων βάσει βιοκλιματικών αρχών και αύξησης πρασίνου, βελτίωση των συνθηκών θερμικής άνεσης στα κτίρια, με ενσωμάτωση πρασίνου στα δομικά στοιχεία των κτιρίων και χρήση καινοτόμων υλικών στην ανακαίνιση παλαιών κτιρίων και στη δόμηση νέων, μείωση της απορροής των ομβρίων μέσω της μείωσης των αδιαπέρατων επιφανειών και της αλλαγής της σχέσης δομημένου χώρου και πρασίνου), 
• βελτίωση και πρόσκτηση καινοτόμου γνώσης για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και την προσαρμογή σε αυτή (π.χ. προσδιορισμό ολιστικής μεθοδολογίας για την εκτίμηση της τρωτότητας των κτιριακών υποδομών στο χερσαίο και παράκτιο περιβάλλον),  
• ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των πολιτών (π.χ. εκπαίδευση χρηστών κτιρίων και βελτιωμένη απόδοση μέσω συμπεριφοριστικών αλλαγών). 

(*)Βασικός σκοπός των προτεινόμενων μέτρων και δράσεων είναι να χρησιμοποιηθούν ως γενικές κατευθύνσεις που θα υποστηρίξουν τις προσπάθειες προσαρμογής στον τομέα του Δομημένου Περιβάλλοντος και κατά συνέπεια την ανθεκτικότητα των πόλεων στις αναμενόμενες επιπτώσεις από την κλιματική αλλαγή.  

Σχετικοί σύνδεσμοι

• Ευρωπαϊκή Αστική Ατζέντα (Urban Agenda for the EU) και Ευρωπαϊκή Αστική Πρωτοβουλία (European Urban Initiative) 
• Ευρωπαϊκή Πλατφόρμα για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή – Climate-ADAPT – Τομέας Αστικού Περιβάλλοντος
• Ευρωπαϊκή Πλατφόρμα για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή – Climate-ADAPT – Τομέας Κτιρίων