Εισαγωγή

Η γεωργία και η κτηνοτροφία περιλαμβάνονται στους σημαντικότερους παραγωγικούς τομείς τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε εθνικό επίπεδο. Στην Ευρώπη, περίπου το 40% της επικράτειας των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) χρησιμοποιείται για δραστηριότητες που σχετίζονται με τον γεωργο-κτηνοτροφικό τομέα και πάνω από το μισό αυτής της έκτασης σχετίζεται με δραστηριότητες που αφορούν αποκλειστικά τη ζωική παραγωγή. Οι χώρες της ΕΕ κατέχουν ηγετική θέση στην εξαγωγή αγροτικών προϊόντων, παίζοντας σημαντικό ρόλο σε θέματα επισιτιστικής και διατροφικής ασφάλειας, τόσο εντός όσο και εκτός των ευρωπαϊκών συνόρων, ενώ σημαντική είναι επίσης η συμβολή του τομέα σε θέματα που αφορούν την εργασιακή απασχόληση, με 22 εκατομμύρια απασχολούμενους στην Ευρώπη να βρίσκονται σε θέσεις εργασίας στον πρωτογενή τομέα και πάνω από 44 εκατομμύρια θέσεων εργασίας να σχετίζονται ευρύτερα με αυτόν.

Στην Ελλάδα, σε ό,τι αφορά τις χρήσεις γης, σύμφωνα με στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛΣΤΑΤ), η έκταση της γεωργικής γης (αροτραίες καλλιέργειες, κηπευτική γη, μόνιμες καλλιέργειες και εκτάσεις σε αγρανάπαυση) το έτος 2021 ανήλθε στα 28.420 χιλιάδες στρέμματα για το σύνολο της χώρας. Οι αροτραίες καλλιέργειες (σιτηρά για καρπό, βρώσιμα όσπρια, βιομηχανικά, αρωματικά και κτηνοτροφικά φυτά, κ.α.) καλύπτουν περίπου το 56,9% (16.178,9 χιλ. στρέμματα) της συνολικής έκτασης των γεωργικών εκμεταλλεύσεων, με το υπόλοιπο αυτής να χρησιμοποιείται για μόνιμες καλλιέργειες όπως αμπέλια και δενδρώνες (36,2% ή 10.295,7 χιλ. στρέμματα), κηπευτικές καλλιέργειες (1,7% ή 493,5 χιλ. στρέμματα) και αγραναπαύσεις (5,1% ή 1.451,9 χιλ. στρέμματα). Σε ό,τι αφορά τις κτηνοτροφικές δραστηριότητες και το ζωικό κεφάλαιο της Ελλάδας, η εκτροφή ορνίθων ανέρχεται στα 36.596.568 ζώα για το σύνολο της χώρας, η εκτροφή προβάτων στα 9.052.105 ζώα, των αιγών στα 3.751.549 ζώα, των βοοειδών στα 766.755 ζώα και των χοίρων στα 664.636 ζώα.

Αξίζει να σημειωθεί πως ο τομέας της γεωργίας και της κτηνοτροφίας συνεισφέρει σημαντικά στην οικονομία της χώρας, ακόμα και μετά τις έντονες και παρατεταμένες δυσκολίες που έχουν αντιμετωπίσει οι γεωργοί και οι κτηνοτρόφοι κυρίως την τελευταία δεκαετία, αρχικά λόγω της οικονομικής κρίσης, στη συνέχεια εξαιτίας των επιπτώσεων της πανδημίας της νόσου Covid-19 και πιο πρόσφατα λόγω των διαφόρων γεγονότων που σχετίζονται με φυσικές καταστροφές όπως είναι οι έντονες πλημμύρες και πυρκαγιές και οι διαταραχές στην εφοδιαστική αλυσίδα λόγω του πολέμου στην Ουκρανία. Τέλος, σημαντική είναι η συμβολή του τομέα στην ενίσχυση του κοινωνικού ιστού σε πολλές περιοχές της ελληνικής περιφέρειας, μιας και παρά τη μείωση που έχει παρατηρηθεί τα τελευταία χρόνια, συνεχίζει να απασχολεί ένα σημαντικό αριθμό εργαζομένων κρατώντας έτσι ζωντανές τις περιοχές αυτές.

Επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής

Ο τομέας της γεωργίας και της κτηνοτροφίας είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με το κλίμα, καθώς το είδος, η ποσότητα αλλά και η ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων αλλά και των οικοσυστημικών υπηρεσιών που παρέχουν τα αγροοικοσυστήματα εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις καιρικές και κλιματικές συνθήκες που επικρατούν σε αυτά. Αλλαγές στα επίπεδα θερμοκρασίας και βροχοπτώσεων, τη διάρκεια, την ένταση και τη συχνότητα εμφάνισης ακραίων καιρικών φαινόμενων, όπως για παράδειγμα οι έντονοι καύσωνες και οι περίοδοι ξηρασίας, ευθύνονται για σημαντικές επιπτώσεις που είναι ήδη εμφανείς σε παγκόσμιο επίπεδο και αφορούν, ανάμεσα σε άλλα, τη διαθεσιμότητα υδατικών πόρων και τις απαιτήσεις άρδευσης, την παραγωγικότητα και την κατανομή των καλλιεργειών, τη γονιμότητα και τη διάβρωση του εδάφους, την εμφάνιση γεωργικών παρασίτων και ασθενειών, την παραγωγικότητα, την ανάπτυξη, την αναπαραγωγή, την υγεία και τη μεταβολική δραστηριότητα των ζώων.

Αναφορικά με την περιοχή της Μεσογείου, οι μέχρι τώρα διαθέσιμες μελέτες συγκλίνουν στο συμπέρασμα πως ο τομέας της γεωργίας και της κτηνοτροφίας θα επηρεαστεί στο σύνολό του αρνητικά από την κλιματική αλλαγή, θέτοντας τις γεωργικές και κτηνοτροφικές δραστηριότητες σε κίνδυνο. Σε ό,τι αφορά την Ελλάδα, πρόσφατες μελέτες για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στον τομέα συμφωνούν αναφορικά με τα συμπεράσματά τους, τα οποία, μεταξύ άλλων, επικεντρώνονται στη(ν):

• αύξηση της μέσης ετήσιας θερμοκρασίας τόσο κατά τους εαρινούς και καλοκαιρινούς μήνες, όσο και κατά τους χειμερινούς επηρεάζοντας την διαδικασία του ληθάργου,
• oι αυξημένες θερμοκρασίες μπορεί να επηρεάσουν καθεμία από τις φάσεις, όπως βλάστηση, άνθιση, δέσιμο καρπού, ανάπτυξη και αύξηση καρπού, καθώς και την παραγωγή,
• μεταβολή στα επίπεδα και την εποχικότητα των βροχοπτώσεων,
• μείωση της εδαφικής υγρασίας και κατ’ επέκταση την αύξηση του κινδύνου δασικών πυρκαγιών, οι οποίες μπορεί να επηρεάσουν τις γεωργικές και κτηνοτροφικές δραστηριότητες,
• αύξηση της συχνότητας εμφάνισης ημερών υψηλής βροχόπτωσης και κατ’ επέκταση την αύξηση της συχνότητας πλημμυρικών συμβάντων,
• αύξηση των συνθηκών που σχετίζονται με την ξηρασία (π.χ. του αριθμού των ημερών με μέγιστη θερμοκρασία μεγαλύτερη των 37^οC),
• αύξηση των βαθμοημερών ανάπτυξης και της διάρκειας των βλαστητικών και καλλιεργητικών περιόδων,
• μείωση των ημερών και νυχτών με χαμηλές θερμοκρασίες και της εμφάνισης παγετού.
• μεταβολές στη σύσταση και στην βοσκοϊκανότητα βοσκοτόπων

Οι παραπάνω μεταβολές είναι πιθανό να οδηγήσουν συνολικά σε αυξημένη ζήτηση νερού εξαιτίας των μεγαλύτερων περιόδων ξηρασίας, σε αυξημένο κίνδυνο ερημοποίησης, διάβρωσης και αλάτωσης των εδαφών, υφαλμύρωσης των υδροφορέων, να επηρεάσουν τη φαινολογία και τη φυσιολογία των φυτών, την παραγωγικότητα των καλλιεργειών, την έναρξη / λήξη και τη διάρκεια της βλαστητικής και καλλιεργητικής περιόδου, την καταλληλότητα των περιβαλλοντικών συνθηκών για συγκεκριμένα είδη και καλλιέργειες, τον ανταγωνισμό των ζιζανίων, την εξάπλωση ασθενειών και την αποδοτικότητα των επικονιαστών, καθώς και την παραγωγή κρέατος και γάλακτος, τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά, λόγω της επίδρασης του μεταβαλλόμενου κλίματος στις βιολογικές διεργασίες των ζώων .

Όπως και στην υπόλοιπη Ευρώπη, γεωγραφικές διαφορές αναφορικά με το πρόσημο, το είδος και την ένταση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής αναμένονται και εντός των συνόρων της Ελλάδας, οι οποίες θα εξαρτηθούν από τις περιβαλλοντικές συνθήκες της κάθε περιοχής, τα χαρακτηριστικά της γεωργο-κτηνοτροφικής δραστηριότητας και το είδος της καλλιέργειας ή του εκτρεφόμενου ζώου. Στο σύνολό τους, εντονότερες αρνητικές επιπτώσεις αναμένονται να γίνουν αισθητές στις νότιες περιοχές της χώρας, όπως η Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου, ενώ σε περιοχές στο βόρειο τμήμα της χώρας, όπως η Μακεδονία και η Θράκη, οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής αναμένονται να είναι λιγότερο επιζήμιες ή ακόμα και θετικές σε κάποιες περιπτώσεις.

Οι άνισες, ποικίλες και διαφορετικά κατανεμημένες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής τόσο  στις διαφορετικές περιοχές της χώρας, όσο και τα διαφορετικά είδη γεωργικών και κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων δυσχεραίνουν τον σχεδιασμό και την εφαρμογή οριζόντιων μέτρων. Παρόλα αυτά, το γενικά αρνητικό πρόσημο των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής για τον τομέα στο σύνολο της χώρας υπογραμμίζουν την ανάγκη της ενσωμάτωσης της προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή στον τομεακό σχεδιασμό και την υλοποίηση σχετικών δράσεων, λαμβάνοντας υπόψη τις εκτιμήσεις για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, αλλά και άλλων πιέσεων που είναι πιθανόν να επηρεάσουν τον τομέα.

Προτεινόμενες λύσεις 

Ο τομέας της Γεωργίας και της Κτηνοτροφίας αποτελεί ένα από τους 15 τομείς προτεραιότητας που έχουν συμπεριληφθεί στην Εθνική Στρατηγική για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή (ΕΣΠΚΑ) (ΥΠΕΝ, 2016). Οι ενδεικτικές δράσεις και τα μέτρα που προτείνονται στην ΕΣΠΚΑ για την προσαρμογή του τομέα στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής επικεντρώνονται στη(ν):

• ενσωμάτωση της προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή στο νομοθετικό και κανονιστικό πλαίσιο (π.χ. ενσωμάτωση της διάστασης της προσαρμογής στα προγράμματα αγροτικής ανάπτυξης των Περιφερειών), καθώς και στον στρατηγικό και επιχειρησιακό σχεδιασμό (π.χ. κατά την επικαιροποίηση Σχεδίων Δράσης όπως αυτό για την καταπολέμηση της απερήμωσης),
• θεσμοθέτηση νέων ή βελτίωση των υφιστάμενων συστημάτων παρακολούθησης (π.χ. θεσμοθέτηση / βελτίωση του εθνικού συστήματος καταγραφής ζωονόσων, φυτοπαθογόνων οργανισμών, εντόμων και ζιζανίων) και τη διάχυση των σχετικών πληροφοριών,
• εφαρμογή
  • μέτρων προσαρμογής (π.χ. προστασία από τη διάβρωση και την υποβάθμιση της εδαφικής δομής,),
  • μέτρων για τη βελτιωμένη διαχείριση των υδατικών πόρων (π.χ. ελαχιστοποίηση των απωλειών μεταφοράς νερού),
  • μέτρων διαχείρισης των βοσκοτόπων (π.χ. προστασία από την υπερβόσκηση και την υποβόσκηση),
  • μέτρων για την προστασία των φυτογενετικών πόρων (π.χ. δημιουργία τράπεζας γενετικού υλικού in situ),
  • μέτρων αντιμετώπισης μικροβιακών και μη παραγόντων που προκαλούν ασθένειες,
  • μέτρων για την προσαρμογή των παραγωγικών συστημάτων και την προσαρμογή καλλιεργητικών τεχνικών (π.χ. προσαρμογή των παραγωγικών συστημάτων και των συστημάτων στέγασης και διαχείρισης παραγωγικών ζώων, μετατόπιση των ημερομηνιών εγκατάστασης στις ετήσιες καλλιέργειες),
  • μέτρων σχετικών με την επιλογή διαφορετικών ή τη δημιουργία νέων ποικιλιών (π.χ. επιλογή ποικιλιών με μειωμένο βιολογικό κύκλο),
  • μέτρων που στοχεύουν στην προστασία από ακραία καιρικά φαινόμενα (π.χ. δημιουργία παρυδάτινων ζωνών ανάσχεσης με βλάστηση),
  • άλλων μέτρων προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή, όπως η επέκταση των συστημάτων βιολογικής γεωργίας και η προώθηση των αγροδασικών συστημάτων,
• βελτίωση της πρόσβασης σε χρηματοοικονομικούς πόρους μέσω της παροχής κινήτρων,
• βελτίωση και πρόσκτηση καινοτόμου γνώσης για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και της προσαρμογής (π.χ. ένταξη της μελέτης της επίδρασης της κλιματικής αλλαγής στον τομέα της γεωργίας και της κτηνοτροφίας στις εθνικές ερευνητικές προτεραιότητες),
• βελτίωση της πρόσβασης και της διάδοσης των πληροφοριών για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και της προσαρμογής (π.χ. δημιουργία βάσεων δεδομένων με τα πορίσματα της έρευνας σχετικά με τις επιδράσεις της κλιματικής αλλαγής στη γεωργία και την κτηνοτροφία και την προσαρμογή τους στην κλιματική αλλαγή),
• ενίσχυση του συντονισμού και της συνεργασίας (π.χ. συμμετοχή σε Ευρωπαϊκά και διεθνή δίκτυα), και
• ενημέρωση και επιμόρφωση των επαγγελματικών ομάδων που δραστηριοποιούνται στον τομέα μέσω ημερίδων, εκπαιδευτικών προγραμμάτων και σεμιναρίων και διάχυση των πληροφοριών από τα εθνικά συστήματα καταγραφής (π.χ. ζωονόσων, φυτοπαθογόνων οργανισμών, εντόμων, ζιζανίων, κ.α.).

^(*)Βασικός σκοπός των προτεινόμενων μέτρων και δράσεων είναι να χρησιμοποιηθούν ως γενικές κατευθύνσεις που θα υποστηρίξουν τις προσπάθειες προσαρμογής στον τομέα της Γεωργίας και της Κτηνοτροφίας.

Σχετικοί σύνδεσμοι

• Ελληνική Στατιστική Αρχή – Τομέας Γεωργίας και Κτηνοτροφίας 

• Ευρωπαϊκή Πλατφόρμα για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή – Climate–ADAPT – Τομέας Γεωργίας και Κτηνοτροφίας 

• Διεθνής Ένωση για τη Διατήρηση της Φύσης – FAO