Εισαγωγή

Σε εθνικό επίπεδο, η Πολιτιστική Κληρονομιά της Ελλάδας καλύπτει ένα εξαιρετικά ευρύ φάσμα μορφών και κλίμακας, από μνημεία παγκόσμιας εμβέλειας όπως ο αρχαιολογικός χώρος της Δήλου και η Παλιά Πόλη της Κέρκυρας, μέχρι πολιτιστικούς τόπους και μνημεία με έντονη εθνική ή/και τοπική σημασία. Η προστασία τους απαιτεί εξειδικευμένες προσεγγίσεις που λαμβάνουν υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε τόπου, τις ειδικές κλιματικές απειλές και τις τεχνικές δυνατότητες διατήρησης (Cassar, 2016; Hollesen et al., 2022)

Η διεθνής εμπειρία και η επιστημονική έρευνα καταδεικνύουν ότι οι απειλές που απορρέουν από την κλιματική αλλαγή είναι πολυδιάστατες. Ακραία καιρικά φαινόμενα όπως πλημμύρες, πυρκαγιές, ακραίες θερμοκρασίες, ξηρασία και έντονες βροχοπτώσεις επιφέρουν άμεσες ζημιές στα υλικά και τις δομές των μνημείων, ενώ οι μακροπρόθεσμες μεταβολές του κλίματος επηρεάζουν έμμεσα την τρωτότητα των κατασκευών, επιταχύνουν τη διάβρωση των υλικών και θέτουν σε κίνδυνο τη λειτουργική βιωσιμότητα των πολιτιστικών τόπων και συνόλων (IPCC, 2021; Cassar, 2016).

Η προσέγγιση προσαρμογής στον τομέα της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, όπως διαμορφώθηκε στο έργο LIFE‑IP AdaptInGR, στηρίζεται σε μια ποσοτική και συγκριτική αξιολόγηση που συνδυάζει ανάλυση κλιματικών δεδομένων (κατακρημνίσεις, θερμοκρασία, υγρασία, ταχύτητα ανέμου, δείκτες FWI και Humidex) μέσω περιοχικών κλιματικών μοντέλων και στατιστικής επεξεργασίας, με εκτίμηση της υφιστάμενης κατάστασης μνημείων, υποδομών και του περιβάλλοντός τους. Η τρωτότητα (vulnerability) ορίζεται ως συνδυασμός τριών παραμέτρων: η έκθεση (exposure) εκτιμάται μέσω χωρικών, γεωγραφικών και κλιματικών χαρακτηριστικών· η ευαισθησία (sensitivity) συνδέεται με τα εγγενή χαρακτηριστικά του τόπου και του άμεσου περιβάλλοντος· και η προσαρμοστική ικανότητα (adaptive capacity) αφορά την επάρκεια τεχνικών υποδομών, οργανωτικών δυνατοτήτων και θεσμικών εργαλείων. Η περιορισμένη προσαρμοστική ικανότητα αυξάνει σημαντικά τη συνολική τρωτότητα (Maistrou et al., 2022; Sesana et al., 2021). Η μεθοδολογία αυτή παρέχει ποσοτικά εργαλεία για συγκριτική αξιολόγηση και διαμόρφωση στρατηγικών που ενισχύουν την ανθεκτικότητα της Πολιτιστικής Κληρονομιάς απέναντι στις προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής.

Η Ελλάδα, με το πολυδιάστατο πολιτιστικό της απόθεμα, απαιτεί ολιστική στρατηγική προσαρμογής που περιλαμβάνει την ενίσχυση του θεσμικού πλαισίου, την ανάπτυξη τεχνικών και επιστημονικών εργαλείων, την εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση φορέων και κοινού, καθώς και τη δημιουργία μηχανισμών παρακολούθησης και αξιολόγησης των δράσεων. Μέσα από ένα τέτοιο πλέγμα παρεμβάσεων διασφαλίζεται ότι η Πολιτιστική Κληρονομιά δεν αποτελεί μόνο παρελθόν αλλά και ζωντανό κομμάτι του παρόντος και του μέλλοντος, προστατευμένο και ανθεκτικό απέναντι στις κλιματικές προκλήσεις.

Επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής

Η ανάλυση που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του έργου LIFE-IP AdaptInGR ανέδειξε κρίσιμες τάσεις οι οποίες διαφαίνονται από την εφαρμογή των τριών κλιματικών σεναρίων (RCP2.6, RCP4.5, RCP8.5) για το κοντινό (2031–2060) και το μακρινό μέλλον (2071–2100). Τα αποτελέσματα καταδεικνύουν ότι η πολιτιστική κληρονομιά της χώρας θα βρεθεί αντιμέτωπη με έντονες μεταβολές που σχετίζονται με τη θερμοκρασία, τις κατακρημνίσεις, την ξηρασία, την υγρασία και τον κίνδυνο πυρκαγιάς, με άμεσες συνέπειες στη διατήρηση και διαχείριση των μνημείων.

• Θερμοκρασιακές μεταβολές. Σε όλες τις μελέτες περίπτωσης καταγράφεται στατιστικά σημαντική άνοδος της μέσης θερμοκρασίας, με τις αυξήσεις να κυμαίνονται κατά μέσο όρο από +1,5 έως +2,0 °C στο κοντινό μέλλον (2031–2060) και να φθάνουν τους +2,5 έως +4,0 °C στο μακρινό μέλλον (2071–2100), ιδίως υπό το σενάριο RCP8.5. Ο αριθμός θερμών ημερών (Tmax >30°C) εκτιμάται ότι θα αυξηθεί κατά 40–70% σε σχέση με την περίοδο αναφοράς, ενώ οι πολύ θερμές ημέρες (Tmax >35°C) είναι πιθανό να τριπλασιαστούν προς το τέλος του αιώνα. Παράλληλα, οι «τροπικές νύχτες» (Tmin >20°C) αναμένεται να υπερδιπλασιαστούν, από περίπου 15 σε περισσότερες από 90 ετησίως. Οι μεταβολές αυτές ενισχύουν τον δείκτη θερμικής δυσφορίας (Humidex), με άμεσες επιπτώσεις τόσο στην επισκεψιμότητα, όσο και στη διατήρηση της υλικών και δομών των μνημείων.
• Κατακρημνίσεις και ξηρασία. Οι μελέτες συγκλίνουν σε μια καθοδική τάση των ετήσιων βροχοπτώσεων, η οποία αποτυπώνεται σε μέση μείωση της τάξεως των -50 έως -150 mm/έτος, δηλαδή περίπου -10% έως -40% στο σενάριο RCP8.5. Παράλληλα, ο αριθμός και η διάρκεια των ξηρών ημερών αυξάνεται θεαματικά: από περίπου 55 συνεχόμενες ημέρες στην περίοδο αναφοράς σε πάνω από 130 ημέρες στο δυσμενές σενάριο. Αν και ο αριθμός έντονων βροχοπτώσεων (PR10, PR20) τείνει να μειώνεται, τα επεισόδια που τελικά εκδηλώνονται παρουσιάζουν μεγάλη τοπική ένταση, γεγονός που αυξάνει τον πλημμυρικό κίνδυνο, ιδίως σε αστικά ιστορικά κέντρα και περιοχές με ευάλωτη υποδομή απορροής.
• Κίνδυνος πυρκαγιάς. Ο δείκτης FWI (Fire Weather Index) εμφανίζει σαφή ανοδική τάση σε όλες τις περιοχές και σενάρια, με συχνότερη εμφάνιση πολύ υψηλών και ακραίων τιμών. Κατά τους θερινούς μήνες, ιδίως τον Ιούλιο και τον Αύγουστο, οι δείκτες υπερβαίνουν συστηματικά την κατηγορία «πολύ υψηλή», φτάνοντας σε επίπεδα «ακραίου» κινδύνου, γεγονός που καθιστά τις πυρκαγιές μία από τις σημαντικότερες απειλές για υπαίθριους αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία.
• Υγρασία και μικροκλίμα. Η σχετική υγρασία (RH) παρουσιάζει μείωση, κυρίως κατά τους θερινούς μήνες. Σε συνδυασμό με τις υψηλότερες θερμοκρασίες, η μεταβολή αυτή επιταχύνει τη φθορά οργανικών και ανόργανων υλικών (όπως λίθος, ξύλο, τοιχογραφίες), επηρεάζοντας δυσμενώς τόσο τους εξωτερικούς όσο και τους εσωτερικούς χώρους μνημείων.

Συνολικά, συγκριτική αξιολόγηση των πέντε περιπτώσεων αναδεικνύει ότι η πολιτιστική κληρονομιά της Ελλάδας βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα σύνθετο πλέγμα κλιματικών πιέσεων, το οποίο εξειδικεύεται ανάλογα την κατηγορία και τη γεωγραφική θέση του εκάστοτε τόπου. Οι τάσεις συγκλίνουν προς την κατεύθυνση της σταθερής ανόδου της θερμοκρασίας, της μείωσης των βροχοπτώσεων και της επιμήκυνσης των ξηρών περιόδων, της αυξημένης θερμικής δυσφορίας και της ενίσχυσης του κινδύνου πυρκαγιάς. Παράλληλα, οι υδρολογικές μεταβολές —αν και λιγότερο συχνές— αποκτούν μεγαλύτερη ένταση, ενισχύοντας τον πλημμυρικό κίνδυνο, ενώ η μείωση της υγρασίας επιβαρύνει τη μακροπρόθεσμη διατήρηση των υλικών. Συνολικά, τα πορίσματα δείχνουν ότι η κλιματική κρίση αποτελεί συστημική πρόκληση για τη διατήρηση, διαχείριση και βιώσιμη ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας. Η ανάγκη για στοχευμένες και επιστημονικά τεκμηριωμένες στρατηγικές προσαρμογής καθίσταται επιτακτική, προκειμένου να διασφαλιστεί η προστασία της έναντι των πολλαπλών και αλληλένδετων κινδύνων του 21ου αιώνα.

Προτεινόμενες λύσεις

Ο τομέας της Πολιτιστικής Κληρονομιάς αποτελεί ένα από τους δεκαπέντε (15) τομείς προτεραιότητας που έχουν συμπεριληφθεί στην Εθνική Στρατηγική για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή. Οι ενδεικτικές δράσεις και μέτρα που προτείνονται στη Στρατηγική για την προσαρμογή του τομέα στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στοχεύουν στην προστασία, διατήρηση και ενίσχυση της ανθεκτικότητας μνημείων, αρχαιολογικών χώρων και ιστορικών συνόλων έναντι των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Οι προτεινόμενες λύσεις κατευθύνονται σε πέντε βασικούς άξονες:

• Ενημέρωση, εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση: Κεντρικό ρόλο για την ενίσχυση της προσαρμογής της πολιτιστικής κληρονομιάς στην κλιματική αλλαγή έχει η τακτική ενημέρωση, εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση της Κοινωνίας των Πολιτών και εμπλεκόμενων φορέων. Η δράση αυτή περιλαμβάνει την ανάπτυξη εκπαιδευτικών προγραμμάτων για μαθητές και επαγγελματίες, τη διοργάνωση σεμιναρίων και εργαστηρίων για την ευαισθητοποίηση του κοινού, καθώς και τη δημιουργία ψηφιακών πλατφορμών και εργαλείων πληροφόρησης. Στόχος είναι η δημιουργία μιας ενεργής και ενημερωμένης κοινότητας που συμμετέχει στη λήψη αποφάσεων και τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς.
• Θεσμικά εργαλεία: Προτείνονται θεσμικά εργαλεία με στόχο την περαιτέρω προστασία του πολιτιστικού αποθέματος από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Σε αυτά περιλαμβάνονται η ενσωμάτωση κριτηρίων προσαρμογής στο περιεχόμενο των Τοπικών Πολεοδομικών Σχεδίων (ΤΠΣ), η ανάπτυξη Σχεδίων Προσαρμογής και χαρτών επικινδυνότητας, η θέσπιση περιοχών προστασίας και ελέγχου χρήσεων γης, καθώς και η υιοθέτηση μέτρων διαχείρισης επισκεπτών και έκτακτης ετοιμότητας. Η εφαρμογή αυτών των εργαλείων διασφαλίζει τη συνεπή και λειτουργική προστασία των μνημείων και των πολιτιστικών χώρων απέναντι στις σύγχρονες προκλήσεις.
• Μέτρα προσαρμογής: Διατυπώνεται μια σειρά προτάσεων με στόχο την ενίσχυση της ανθεκτικότητας και τη βελτίωση της λειτουργικότητας των τόπων πολιτιστικής κληρονομιάς, ώστε να προσαρμοστούν αποτελεσματικά στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Οι προτεινόμενες παρεμβάσεις εστιάζουν στην εφαρμογή κατάλληλων τεχνικών συντήρησης και προστασίας των κατασκευών, στην υιοθέτηση μεθόδων διαχείρισης υδάτων και πρόληψης πλημμυρικών φαινομένων, στην ενίσχυση της πυροπροστασίας και στην αξιολόγηση της στατικής επάρκειας των μνημείων. Οι δράσεις αυτές περιλαμβάνουν την ανάπτυξη και εφαρμογή μελετών και σχεδίων για την προστασία και συντήρηση των μνημείων, καθώς και την υιοθέτηση μέτρων που ανταποκρίνονται στις ειδικές ανάγκες και χαρακτηριστικά κάθε χώρου πολιτιστικής κληρονομιάς, διασφαλίζοντας τη θωράκιση και προσαρμογή τους σε συνθήκες κλιματικής μεταβλητότητας και έκτακτων γεγονότων.
• Πρόγραμμα δράσης αυξημένης ετοιμότητας: Διατυπώνεται ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα δράσης που αποσκοπεί στην έγκαιρη αντιμετώπιση και κατάλληλη διαχείριση περιπτώσεων έκτακτων αναγκών, οι οποίες απορρέουν από κλιματικές μεταβολές και ακραία καιρικά φαινόμενα. Περιλαμβάνει εκπαίδευση και κατάρτιση προσωπικού, ανάπτυξη πρωτοκόλλων ετοιμότητας, δημιουργία συστημάτων έγκαιρης προειδοποίησης και διαμόρφωση ολοκληρωμένων σχεδίων αντιμετώπισης έκτακτων αναγκών με χαρτογράφηση διαδρόμων εκκένωσης και αυτοματοποιημένα συστήματα ειδοποίησης σε συνεργασία με αρμόδιες υπηρεσίες. Η δράση αυτή διασφαλίζει ότι η διαχείριση κρίσεων θα γίνεται με ταχύτητα και αποτελεσματικότητα, μειώνοντας τις πιθανές απώλειες και ζημιές.
• Συστηματική παρακολούθηση και επαναξιολόγηση: Διατυπώνεται μια σειρά προτάσεων για την τακτική παρακολούθηση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής και την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των μέτρων που λαμβάνονται. Αυτό περιλαμβάνει τη θεσμοθέτηση συστημάτων παρακολούθησης, τη συγκέντρωση και ανάλυση δεδομένων, τη δημιουργία δεικτών αξιολόγησης και τη συνεργασία με ερευνητικά κέντρα και εμπλεκόμενους φορείς για την ανάπτυξη νέων τεχνικών. Η διαδικασία αυτή αποσκοπεί στη συνεχή βελτίωση των πολιτικών και δράσεων, ώστε να διασφαλίζεται η βιωσιμότητα και η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς στο μέλλον.

Η εφαρμογή των παραπάνω μέτρων προτείνεται να ενταχθεί σε ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο διαχείρισης που θα ενσωματώνει τις αρχές της προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή, διασφαλίζοντας τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς και την ενεργή συμμετοχή όλων των εμπλεκόμενων φορέων.

Χρηματοδοτικά εργαλεία

• Erasmus+ Culture and Creativity)
• Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο+ (ΕΚΤ+) Culture and Creativity
• ΕΣΠΑ 2021-2027 / Επιχειρησιακά Προγράμματα Περιφερειών gr
• Προγράμματα επιχορηγήσεων / δράσεων από Υπουργείο Πολιτισμού culture.gov.gr
• Joint Programming Initiative on Cultural Heritage & Global Change (JPI-CH). gsri.gov.gr
• Πράσινο Ταμείο prasinotameio.gr
• Ευρωπαϊκό Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας https://next-generation-eu.europa.eu/index_el

Σχετικοί Συνδεσμοι

Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την προσαρμογή του πολιτιστικού αποθέματος στην κλιματική αλλαγή μπορείτε να βρείτε στις ακόλουθες πηγές:

• European Environment Agency – Climate–ADAPT: Cultural Heritage Πλατφόρμα που παρέχει εργαλεία και πληροφορίες για την αξιολόγηση και διαχείριση των κινδύνων κλιματικής αλλαγής για την πολιτιστική κληρονομιά στην Ευρώπη. Climate-ADAPT
• European Parliament – Climate Change and Cultural Heritage Έκθεση που παρουσιάζει τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στα μνημεία και προτείνει πολιτικές προσαρμογής σε ευρωπαϊκό επίπεδο. European Parliament europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2024/762282/EPRS_BRI(2024)762282_EN.pdf
• ICOMOS – Climate Change and Cultural Heritage Πρωτοβουλία για την ενσωμάτωση της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς στις πολιτικές προσαρμογής, με διεθνή συνεργασία και ανταλλαγή καλών πρακτικών. ICOMOS icomos.org/en/focus/climate-change
• ICOMOS – Heritage Adapts to Climate Alliance (HACA) Πρωτοβουλία που στοχεύει στην ενσωμάτωση της πολιτιστικής κληρονομιάς στις πολιτικές προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή, ενισχύοντας τη συνεργασία μεταξύ πολιτιστικών και κλιματικών φορέων. icomos.org
• IPCC – Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability Αξιολόγηση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής σε οικοσυστήματα, βιοποικιλότητα και ανθρώπινες κοινότητες, με έμφαση στις ευπάθειες και τις δυνατότητες προσαρμογής. IPCC
• ODI – Heritage Adaptation to Climate Change Έκθεση που αναλύει τις προκλήσεις και τις στρατηγικές προσαρμογής για την πολιτιστική κληρονομιά, εστιάζοντας σε φύση-βασισμένες προσεγγίσεις και τη σημασία της τοπικής γνώσης. media.odi.org
• UNEP – Adaptation to Climate Change Πρωτοβουλίες και οδηγίες για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας σε τοπικό και εθνικό επίπεδο, με έμφαση στη διατήρηση φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς. United Nations Environment Programme unep.org/topics/climate-action/adaptation
• UNESCO – Climate Change Adaptation for Natural World Heritage Sites Πρακτικός οδηγός που βοηθά τους υπεύθυνους διαχείρισης φυσικών Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς να κατανοήσουν πώς η κλιματική αλλαγή μπορεί να επηρεάσει τα χαρακτηριστικά τους και να αναπτύξουν στρατηγικές προσαρμογής. UNESCO World Heritage Centre
• UNESCO – Policy Document on the Impacts of Climate Change on World Heritage Properties Έγγραφο πολιτικής που εξετάζει τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς και προτείνει στρατηγικές για την αντιμετώπισή τους. UNESCO World Heritage Centre
• UNFCCC – Climate Change Impacts on Cultural and Natural Heritage Πρωτοβουλία που στοχεύει στην προστασία της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, γεφυρώνοντας τη επιστημονική γνώση με τα εργαλεία προσαρμογής. climateaction.unfccc.int
• UNFCCC – Climate Change Impacts on Cultural and Natural Heritage Έγγραφο και εργαλεία που στοχεύουν στην προστασία της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς, αξιοποιώντας επιστημονικά δεδομένα για στρατηγικές προσαρμογής. United Nations Framework Convention on Climate Change
  unfccc.int/initiatives?id=Climate_Change_Impacts_on_Cultural_and_Natural_Heritage